ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ: ΕΞΟΡΙΣΤΗ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΤΕΡΟ ΚΟΣΜΟ;
Αν υπάρχει ένα πολύ ιδιαίτερο (ανάμεσα στα άλλα) γνώρισμα του νεότερου δυτικού πολιτισμού, τούτο είναι ότι αυτοπροσδιορίζεται. Ο νεότερος δυτικός κόσμος, από τις απαρχές του κιόλας, έχει προσπαθήσει σχολαστικά, επίμονα και – το κυριότερο – συνειδητά να καθορίσει τον εαυτό του, να αποκρυσταλλώσει την ταυτότητά του και να δημιουργήσει τελικά μέσα από αυτή την αυτοαναφορική διαδικασία μια αυτοσυνειδησία. Ο νεότερος δυτικός άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς στο χωροχρόνο ως μέρος της αέναης πορείας του, αλλά έχει αποκτήσει συνείδηση της θέσης του μέσα σε αυτόν και έχει οδηγηθεί έτσι σε μια ιστορική και πολιτισμική αυτογνωσία.
Κάθε τι βέβαια που αυτοπροσδιορίζεται, την ίδια στιγμή διαχωρίζεται και διακρίνεται από κάθε τι άλλο. Ο νεότερος δυτικός κόσμος έχει έτσι αυτοκαθοριστεί ως «νεότερος δυτικός» όχι μόνο επειδή είναι τέτοιος, αλλά και για να διαχωριστεί σαφώς από ό,τι προηγήθηκε στο παρελθόν. Ήδη στα τέλη του 18ου αιώνα αυτή η τάση αυτοκαθορισμού και διάκρισης του δυτικού κόσμου παίρνει την πρώτη ρητή της υπόσταση όταν πολλοί Ευρωπαίοι φιλόσοφοι και πνευματικοί άνθρωποι (π.χ. Σίλλερ) μιλούν λιγότερο ή περισσότερο ευθέως για τη «μάχη των αρχαίων και των νεοτέρων», στην οποία τελικά επικρατούν οι νεότεροι, οι moderns. Όλοι αυτοί νιώθουν ότι κάτι έχει αλλάξει οριστικά πλέον στο δυτικό κόσμο και πολιτισμό, ότι έχει επέλθει μια βαθιά ρήξη με όλα όσα προηγήθηκαν, τα οποία στο σύνολό τους αντιμετωπίζονται ως «αρχαία» με την έννοια του πρωταρχικού και απλοϊκού. Το κυριότερο, όμως, είναι πως ήδη νιώθουν και έχουν συνειδητοποιήσει ότι αποτελούν μια νέα, σαφή και διακριτή ιστορική κατηγορία, τους μοντέρνους, νεωτερικούς ανθρώπους. Ακόμα και σήμερα, η νεωτερικότητα (modernity) είναι ο ευρύς και αδρός όρος με τον οποίο η όψιμη πια Δύση προσπαθεί να αυτοκαθοριστεί απέναντι σε οτιδήποτε άλλο.
Σύμφωνα με την εικόνα που έχει κατασκευάσει η Δύση για τον εαυτό της, τα στοιχεία που τη διαχωρίζουν και την απομακρύνουν τόσο πολύ από κάθε τι παλαιότερο είναι πολλά και σημαντικά: η δημοκρατία, οι ατομικές ελευθερίες, η κοινωνική ισότητα, η αστική και βιομηχανική ζωή, η άνοδος της τεχνολογίας – πράγματα που πριν από το νεότερο δυτικό πολιτισμό ή δεν είχαν καν εμφανιστεί ή απλά δεν είχαν προαχθεί και τελειοποιηθεί. Όλα, ωστόσο, ανεξαιρέτως αυτά τα επιμέρους διακριτικά γνωρίσματα με τα οποία αυτοπροσδιορίζεται η Δύση, εκπορεύονται και πηγάζουν από μια άλλη, θεμελιώδη διαφορά της με το παρελθόν: από το διαφορετικό κύρος και τη διαφορετική αξία που αναγνωρίζει στη μεταφυσική. Όπως σημειώσαμε παρεμπιπτόντως στο προηγούμενο σημείωμα, το βασικό γνώρισμα σύνολου του προνεωτερικού κόσμου, ελληνικού, ρωμαϊκού, χριστιανικού, είναι το κύρος της μεταφυσικής, η εδραιωμένη δηλαδή αντίληψη ότι πέρα από τον αισθητό, εμπειρικό και υλικό κόσμο, μέρος του οποίου είναι και ο άνθρωπος, υπάρχει και κάποιου είδους (αδιάφορο σε αυτό το σημείο ποιού είδους) ανώτερη, υπεραισθητή πραγματικότητα ή δύναμη – π.χ. οι ιδέες, οι θεοί ή ο Θεός, η τύχη, ακόμα και ο Λόγος.
Απέναντι ακριβώς σε αυτή τη στάση έρχεται ρητά και συνειδητά να αντιπαραταχθεί ο νεότερος δυτικός κόσμος, ο οποίος προσπαθεί πλέον να δημιουργήσει μια νέα κοσμοθεωρητική και φιλοσοφική βάση πάνω στην οποία θα χτιστεί το πολιτισμικό του οικοδόμημα. Με το κίνημα που εγκαινιάζει τη νεωτερικότητα, δηλαδή με τον Διαφωτισμό, ο οποίος – ειρήσθω εν παρόδω – στην πραγματικότητα αποκρυσταλλώνει και επιστεγάζει μακραίωνες πολιτισμικές και πνευματικές διεργασίες της δυτικής Ευρώπης, καταδικάζεται οριστικά η μεταφυσική ως το κυριότερο πρόσκομμα για την πρόοδο του ανθρώπου και του κόσμου, και περιορίζεται το πεδίο γνώσης και δράσης του ανθρώπου αποκλειστικά στον εμπειρικό κόσμο και στην ύλη. Ανοίγει έτσι διάπλατα ο δρόμος για τις νέες εξελίξεις της βιομηχανοποίησης, της αστικοποίησης, της καθιέρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της επιστήμης, οι οποίες, αν και φαινομενικά διαφορετικές μεταξύ τους, ξεκινούν στην ουσία τους από την θεμελιώδη διαφωτιστική και ευρύτερα νεωτερική παραδοχή και πεποίθηση ότι ο άνθρωπος έχει μείνει πλέον μόνος του με τον κόσμο και ότι είναι ένα αποκλειστικά υλικό ον που στοχεύει στην επιβίωση και την υλική ευτυχία.
Αυτός ο περιορισμός στην ύλη και την εμπειρία τον οποίο κόμισε η νεωτερικότητα, θεωρείται εν πολλοίς και στη σημερινή εποχή ως ένα μοναδικό κατόρθωμα του ανθρώπινου γένους με κοσμοϊστορική σημασία. Ο Διαφωτισμός, παρά τις αμφισβητήσεις που δέχεται, παραμένει στη δυτική συνείδηση ο ιερότερος αγώνας που έδωσε ο νεότερος άνθρωπος για να απαλλαγεί από τον μεγάλο και ακλόνητο δυνάστη που βασάνισε όλες τις προηγούμενες γενιές ανθρώπων: τη μεταφυσική. Είναι, όμως, τόσο μεγαλειώδης αυτή η συνεισφορά; Το κατόρθωμα ήταν εντέλει τόσο σημαντικό;
Πάλι φαίνεται πως φτάνουμε στα όρια του ρεβιζιονισμού. Γιατί να μη φτάσουμε, όμως; Ο νεωτερικός περιορισμός του πεδίου δράσης και γνώσης του ανθρώπου στην ύλη, παρότι έχει μια γυαλιστερή, γοητευτική, σχεδόν εκτυφλωτική όψη, είναι εξαιρετικά επιπόλαιος και εύκολος, σχεδόν πρόχειρος. Και πάνω απ’ όλα, ας μην το ξεχνάμε, είναι περιορισμός, στένωση: παραγνωρίζει ολωσδιόλου και με τρόπο απόλυτα δογματικό και αλαζονικό το πνευματικό, μη υλικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και προσπαθεί να περιχαρακώσει αυστηρά τον άνθρωπο στο σαρκίο του και στον κόσμο που αισθάνεται. Η μεταφυσική, ωστόσο, εξηγείται πάνω απ’ όλα ανθρωπολογικά. Είναι μια φυσική και όχι επίκτητη ανάγκη του ανθρώπινου είδους πρώτα-πρώτα γιατί και αυτό το ίδιο δεν έχει μόνο υλική και φυσική διάσταση, αλλά περικλείει κάτι υπεραισθητό και αόρατο. Το πνεύμα, την ψυχή, το συναίσθημα, τον λόγο.
Αυτή η έμφυτη ανάγκη για μεταφυσική αποδεικνύεται βέβαια από την παρουσία κάθε είδους μεταφυσικών πεποιθήσεων σε όλους τους λαούς που έχει καταγράψει η ιστορία. Όσο υπάρχει και θα υπάρχει, ο άνθρωπος πάντοτε θα βιώνει το διχασμό μέσα στον οποίο είναι πλασμένος να ζει, ανάμεσα στην υλική και την πνευματική του υπόσταση, και πάντα θα αναζητά με κάθε είδους τρόπο να ξεπεράσει αυτό που βλέπει, ακούει, αισθάνεται και ζει, με την προσδοκία να βρει κάτι άλλο, ανώτερο, καλύτερο, ακόμα και σωτήριο. Δε «χωράει» ο άνθρωπος σε αυτό τον κόσμο και αυτό βέβαια δεν έπαψε να ισχύει και στη νεότερη Δύση. Το πρώτο χτύπημα στον υλισμό του Διαφωτισμού ήρθε πολύ νωρίς, στις αρχές του 19ου αιώνα με τον Ρομαντισμό, ο οποίος είδε ότι ο άνθρωπος δεν αρκείται στην υλική του υπόσταση, αλλά έχει ανάγκη το συναίσθημα και την Ιδέα. Παρότι από τα μέσα του 19ου αιώνα κατίσχυσε στην Ευρώπη ο θετικισμός, οι πνευματικές ανησυχίες δεν εξαλείφθηκαν. Ο συμβολισμός, ο υπερρεαλισμός και άλλα κινήματα που ακολούθησαν έδειξαν, στο καλλιτεχνικό τουλάχιστον επίπεδο, ότι δε σκοτώνονται τόσο εύκολα οι εσώτερες ανάγκες και ροπές του ανθρώπινου πνεύματος που θέλουν να ξεπεράσουν την πραγματικότητα. Τα τελευταία, εξάλλου, χρόνια πολλοί παρατηρούν (συχνά με φόβο) σε παγκόσμιο επίπεδο μια σταδιακή επάνοδο σε ανησυχίες πνευματικές, όπως η θρησκεία. Τα απίστευτα τεχνολογικά άλματα και το διαρκώς βελτιούμενο επίπεδο ζωής δε γεμίζουν (παρ’ ελπίδα πολλών) το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος νιώθει ότι από όλα αυτά τα θαυμαστά επιτεύγματα λείπει πλήρως κάποιο βαθύτερο νόημα, πνευματικό.
Όλα αυτά πρέπει να μας προβληματίσουν κυρίως όσον αφορά την εγκυρότητα της αυτογνωσίας του δυτικού ανθρώπου, από την οποία ξεκινήσαμε. Η αυτοεικόνα της Δύσης φαίνεται τελικά να είναι αγκυλωμένη στις προγραμματικές δηλώσεις και στις προσδοκίες του Διαφωτισμού για την αποκήρυξη και το τέλος της μεταφυσικής, καθώς και για τη ρήξη με το παρελθόν. Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει τόσο εύκολα, ακόμα και όταν υπάρχουν τόσοι ισχυροί παράγοντες αλλοτρίωσης όσοι και στη σημερινή υλιστική εποχή. Πριν εξορίσουμε λοιπόν οριστικά τη μεταφυσική από το σύγχρονο κόσμο, ας εξετάσουμε τις ανάγκες μας. Ίσως έτσι αλλάξουμε στάση….
Αν υπάρχει ένα πολύ ιδιαίτερο (ανάμεσα στα άλλα) γνώρισμα του νεότερου δυτικού πολιτισμού, τούτο είναι ότι αυτοπροσδιορίζεται. Ο νεότερος δυτικός κόσμος, από τις απαρχές του κιόλας, έχει προσπαθήσει σχολαστικά, επίμονα και – το κυριότερο – συνειδητά να καθορίσει τον εαυτό του, να αποκρυσταλλώσει την ταυτότητά του και να δημιουργήσει τελικά μέσα από αυτή την αυτοαναφορική διαδικασία μια αυτοσυνειδησία. Ο νεότερος δυτικός άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς στο χωροχρόνο ως μέρος της αέναης πορείας του, αλλά έχει αποκτήσει συνείδηση της θέσης του μέσα σε αυτόν και έχει οδηγηθεί έτσι σε μια ιστορική και πολιτισμική αυτογνωσία.
Κάθε τι βέβαια που αυτοπροσδιορίζεται, την ίδια στιγμή διαχωρίζεται και διακρίνεται από κάθε τι άλλο. Ο νεότερος δυτικός κόσμος έχει έτσι αυτοκαθοριστεί ως «νεότερος δυτικός» όχι μόνο επειδή είναι τέτοιος, αλλά και για να διαχωριστεί σαφώς από ό,τι προηγήθηκε στο παρελθόν. Ήδη στα τέλη του 18ου αιώνα αυτή η τάση αυτοκαθορισμού και διάκρισης του δυτικού κόσμου παίρνει την πρώτη ρητή της υπόσταση όταν πολλοί Ευρωπαίοι φιλόσοφοι και πνευματικοί άνθρωποι (π.χ. Σίλλερ) μιλούν λιγότερο ή περισσότερο ευθέως για τη «μάχη των αρχαίων και των νεοτέρων», στην οποία τελικά επικρατούν οι νεότεροι, οι moderns. Όλοι αυτοί νιώθουν ότι κάτι έχει αλλάξει οριστικά πλέον στο δυτικό κόσμο και πολιτισμό, ότι έχει επέλθει μια βαθιά ρήξη με όλα όσα προηγήθηκαν, τα οποία στο σύνολό τους αντιμετωπίζονται ως «αρχαία» με την έννοια του πρωταρχικού και απλοϊκού. Το κυριότερο, όμως, είναι πως ήδη νιώθουν και έχουν συνειδητοποιήσει ότι αποτελούν μια νέα, σαφή και διακριτή ιστορική κατηγορία, τους μοντέρνους, νεωτερικούς ανθρώπους. Ακόμα και σήμερα, η νεωτερικότητα (modernity) είναι ο ευρύς και αδρός όρος με τον οποίο η όψιμη πια Δύση προσπαθεί να αυτοκαθοριστεί απέναντι σε οτιδήποτε άλλο.
Σύμφωνα με την εικόνα που έχει κατασκευάσει η Δύση για τον εαυτό της, τα στοιχεία που τη διαχωρίζουν και την απομακρύνουν τόσο πολύ από κάθε τι παλαιότερο είναι πολλά και σημαντικά: η δημοκρατία, οι ατομικές ελευθερίες, η κοινωνική ισότητα, η αστική και βιομηχανική ζωή, η άνοδος της τεχνολογίας – πράγματα που πριν από το νεότερο δυτικό πολιτισμό ή δεν είχαν καν εμφανιστεί ή απλά δεν είχαν προαχθεί και τελειοποιηθεί. Όλα, ωστόσο, ανεξαιρέτως αυτά τα επιμέρους διακριτικά γνωρίσματα με τα οποία αυτοπροσδιορίζεται η Δύση, εκπορεύονται και πηγάζουν από μια άλλη, θεμελιώδη διαφορά της με το παρελθόν: από το διαφορετικό κύρος και τη διαφορετική αξία που αναγνωρίζει στη μεταφυσική. Όπως σημειώσαμε παρεμπιπτόντως στο προηγούμενο σημείωμα, το βασικό γνώρισμα σύνολου του προνεωτερικού κόσμου, ελληνικού, ρωμαϊκού, χριστιανικού, είναι το κύρος της μεταφυσικής, η εδραιωμένη δηλαδή αντίληψη ότι πέρα από τον αισθητό, εμπειρικό και υλικό κόσμο, μέρος του οποίου είναι και ο άνθρωπος, υπάρχει και κάποιου είδους (αδιάφορο σε αυτό το σημείο ποιού είδους) ανώτερη, υπεραισθητή πραγματικότητα ή δύναμη – π.χ. οι ιδέες, οι θεοί ή ο Θεός, η τύχη, ακόμα και ο Λόγος.
Απέναντι ακριβώς σε αυτή τη στάση έρχεται ρητά και συνειδητά να αντιπαραταχθεί ο νεότερος δυτικός κόσμος, ο οποίος προσπαθεί πλέον να δημιουργήσει μια νέα κοσμοθεωρητική και φιλοσοφική βάση πάνω στην οποία θα χτιστεί το πολιτισμικό του οικοδόμημα. Με το κίνημα που εγκαινιάζει τη νεωτερικότητα, δηλαδή με τον Διαφωτισμό, ο οποίος – ειρήσθω εν παρόδω – στην πραγματικότητα αποκρυσταλλώνει και επιστεγάζει μακραίωνες πολιτισμικές και πνευματικές διεργασίες της δυτικής Ευρώπης, καταδικάζεται οριστικά η μεταφυσική ως το κυριότερο πρόσκομμα για την πρόοδο του ανθρώπου και του κόσμου, και περιορίζεται το πεδίο γνώσης και δράσης του ανθρώπου αποκλειστικά στον εμπειρικό κόσμο και στην ύλη. Ανοίγει έτσι διάπλατα ο δρόμος για τις νέες εξελίξεις της βιομηχανοποίησης, της αστικοποίησης, της καθιέρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της επιστήμης, οι οποίες, αν και φαινομενικά διαφορετικές μεταξύ τους, ξεκινούν στην ουσία τους από την θεμελιώδη διαφωτιστική και ευρύτερα νεωτερική παραδοχή και πεποίθηση ότι ο άνθρωπος έχει μείνει πλέον μόνος του με τον κόσμο και ότι είναι ένα αποκλειστικά υλικό ον που στοχεύει στην επιβίωση και την υλική ευτυχία.
Αυτός ο περιορισμός στην ύλη και την εμπειρία τον οποίο κόμισε η νεωτερικότητα, θεωρείται εν πολλοίς και στη σημερινή εποχή ως ένα μοναδικό κατόρθωμα του ανθρώπινου γένους με κοσμοϊστορική σημασία. Ο Διαφωτισμός, παρά τις αμφισβητήσεις που δέχεται, παραμένει στη δυτική συνείδηση ο ιερότερος αγώνας που έδωσε ο νεότερος άνθρωπος για να απαλλαγεί από τον μεγάλο και ακλόνητο δυνάστη που βασάνισε όλες τις προηγούμενες γενιές ανθρώπων: τη μεταφυσική. Είναι, όμως, τόσο μεγαλειώδης αυτή η συνεισφορά; Το κατόρθωμα ήταν εντέλει τόσο σημαντικό;
Πάλι φαίνεται πως φτάνουμε στα όρια του ρεβιζιονισμού. Γιατί να μη φτάσουμε, όμως; Ο νεωτερικός περιορισμός του πεδίου δράσης και γνώσης του ανθρώπου στην ύλη, παρότι έχει μια γυαλιστερή, γοητευτική, σχεδόν εκτυφλωτική όψη, είναι εξαιρετικά επιπόλαιος και εύκολος, σχεδόν πρόχειρος. Και πάνω απ’ όλα, ας μην το ξεχνάμε, είναι περιορισμός, στένωση: παραγνωρίζει ολωσδιόλου και με τρόπο απόλυτα δογματικό και αλαζονικό το πνευματικό, μη υλικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και προσπαθεί να περιχαρακώσει αυστηρά τον άνθρωπο στο σαρκίο του και στον κόσμο που αισθάνεται. Η μεταφυσική, ωστόσο, εξηγείται πάνω απ’ όλα ανθρωπολογικά. Είναι μια φυσική και όχι επίκτητη ανάγκη του ανθρώπινου είδους πρώτα-πρώτα γιατί και αυτό το ίδιο δεν έχει μόνο υλική και φυσική διάσταση, αλλά περικλείει κάτι υπεραισθητό και αόρατο. Το πνεύμα, την ψυχή, το συναίσθημα, τον λόγο.
Αυτή η έμφυτη ανάγκη για μεταφυσική αποδεικνύεται βέβαια από την παρουσία κάθε είδους μεταφυσικών πεποιθήσεων σε όλους τους λαούς που έχει καταγράψει η ιστορία. Όσο υπάρχει και θα υπάρχει, ο άνθρωπος πάντοτε θα βιώνει το διχασμό μέσα στον οποίο είναι πλασμένος να ζει, ανάμεσα στην υλική και την πνευματική του υπόσταση, και πάντα θα αναζητά με κάθε είδους τρόπο να ξεπεράσει αυτό που βλέπει, ακούει, αισθάνεται και ζει, με την προσδοκία να βρει κάτι άλλο, ανώτερο, καλύτερο, ακόμα και σωτήριο. Δε «χωράει» ο άνθρωπος σε αυτό τον κόσμο και αυτό βέβαια δεν έπαψε να ισχύει και στη νεότερη Δύση. Το πρώτο χτύπημα στον υλισμό του Διαφωτισμού ήρθε πολύ νωρίς, στις αρχές του 19ου αιώνα με τον Ρομαντισμό, ο οποίος είδε ότι ο άνθρωπος δεν αρκείται στην υλική του υπόσταση, αλλά έχει ανάγκη το συναίσθημα και την Ιδέα. Παρότι από τα μέσα του 19ου αιώνα κατίσχυσε στην Ευρώπη ο θετικισμός, οι πνευματικές ανησυχίες δεν εξαλείφθηκαν. Ο συμβολισμός, ο υπερρεαλισμός και άλλα κινήματα που ακολούθησαν έδειξαν, στο καλλιτεχνικό τουλάχιστον επίπεδο, ότι δε σκοτώνονται τόσο εύκολα οι εσώτερες ανάγκες και ροπές του ανθρώπινου πνεύματος που θέλουν να ξεπεράσουν την πραγματικότητα. Τα τελευταία, εξάλλου, χρόνια πολλοί παρατηρούν (συχνά με φόβο) σε παγκόσμιο επίπεδο μια σταδιακή επάνοδο σε ανησυχίες πνευματικές, όπως η θρησκεία. Τα απίστευτα τεχνολογικά άλματα και το διαρκώς βελτιούμενο επίπεδο ζωής δε γεμίζουν (παρ’ ελπίδα πολλών) το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος νιώθει ότι από όλα αυτά τα θαυμαστά επιτεύγματα λείπει πλήρως κάποιο βαθύτερο νόημα, πνευματικό.
Όλα αυτά πρέπει να μας προβληματίσουν κυρίως όσον αφορά την εγκυρότητα της αυτογνωσίας του δυτικού ανθρώπου, από την οποία ξεκινήσαμε. Η αυτοεικόνα της Δύσης φαίνεται τελικά να είναι αγκυλωμένη στις προγραμματικές δηλώσεις και στις προσδοκίες του Διαφωτισμού για την αποκήρυξη και το τέλος της μεταφυσικής, καθώς και για τη ρήξη με το παρελθόν. Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει τόσο εύκολα, ακόμα και όταν υπάρχουν τόσοι ισχυροί παράγοντες αλλοτρίωσης όσοι και στη σημερινή υλιστική εποχή. Πριν εξορίσουμε λοιπόν οριστικά τη μεταφυσική από το σύγχρονο κόσμο, ας εξετάσουμε τις ανάγκες μας. Ίσως έτσι αλλάξουμε στάση….
No comments:
Post a Comment