ΔΥΣΗ: ΣΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΜΕΝΟΥ ΘΕΜΕΛΙΟΥ….
Σε προηγούμενο σημείωμα έγινε σαφές ότι το κυριότερο στοιχείο του νεότερου δυτικού κόσμου το οποίο εξ αρχής τον διαχώρισε και συνεχίζει να τον διαχωρίζει από κάθε πρότερη μορφή πολιτισμού, είναι η απαξίωση και η ακύρωση της μεταφυσικής. Η ρήξη του Διαφωτισμού με το παρελθόν, είτε το χριστιανικό-μεσαιωνικό είτε το ελληνορωμαϊκό, ήταν στην ουσία της και στον πυρήνα της μια ρήξη με την έως τότε κυριαρχία της μεταφυσικής στην πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι άμεσες και έμμεσες συνέπειες του Διαφωτισμού (κοινωνικές επαναστάσεις, αστικοποίηση, δημιουργία εθνικών κρατών, βιομηχανική επανάσταση) έφεραν τελικά σε πέρας το αρχικό πρόγραμμα του πνευματικού αυτού κινήματος. Ο νεότερος δυτικός άνθρωπος «απαλλάχτηκε» από το παλαιότερο «βάρος» και αφέθηκε μόνος του πλέον να ρυθμίσει τη ζωή του και να διεκδικήσει την υλική και βιοτική του ευτυχία. Το βασικό αίτημα του Διαφωτισμού, η ατομική ελευθερία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι πλέον σήμερα, έστω και κάτω από τον ευρύ όρο «ανθρώπινα δικαιώματα», ο θεμέλιος λίθος της δυτικής κουλτούρας, αυτό που τελικά την διακρίνει από κάθε άλλο σύγχρονο πολιτισμικό μόρφωμα.
Αυτή η μοναδική στην ιστορία μεταπήδηση από τη μεταφυσική στον ίδιο τον άνθρωπο οδήγησε αυτόματα σε μια σειρά από εξίσου μοναδικές οντολογικές και γνωσιολογικές ανατροπές, γέννησε μια εντελώς νέα κοσμοθεωρία. Με την άρνηση της οποιασδήποτε μορφής της μεταφυσικής (μοίρας, τύχης, θεού, ιδεών κλπ.) ο άνθρωπος έγινε πλέον ο ίδιος το μοναδικό έγκυρο μέτρο για την ερμηνεία και την κατανόηση του κόσμου. Όλες οι παλιές κατηγορίες νόησης και γνώσης, οι αρχές με τις οποίες προσέγγιζε ο άνθρωπος τον κόσμο κατέρρευσαν ως στοιχεία εξωγενή του ανθρώπου, με αποτέλεσμα η πρόσληψη του εμπειρικού κόσμου από την ατομική συνείδηση να αναδυθεί ως το μοναδικό βέβαιο εργαλείο ερμηνείας των φαινομένων. Η μεγάλη επανάσταση έγινε βέβαια με τον Kant, ο οποίος διακήρυξε οριστικά την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τον εαυτό του και να κατανοήσει τα ίδια τα πράγματα αντικειμενικά. Ο κόσμος, με άλλα λόγια, έπαψε να έχει την εξωτερική του ανεξαρτησία από τον άνθρωπο ή, αντίστροφα, ο άνθρωπος έπαψε να αντικρύζει τον κόσμο ως μια αντικειμενική εξωτερική πραγματικότητα η οποία διέπεται από τους δικούς της νόμους. Πολύ περισσότερο, έπαψε έτσι να αναγνωρίζει και κάθε μορφή μεταφυσικής, κάθε μορφή δηλαδή δύναμης ανώτερης και μη επαληθεύσιμης εμπειρικά από τον άνθρωπο. Το άτομο και η ιδιαίτερη, μοναδική συνείδησή του αναδείχτηκαν σε όλο τους το μεγαλείο.
Όπως έχουμε ξανατονίσει, η ταυτόχρονη ανάδειξη της ανθρώπινης ατομικότητας και ιδιαιτερότητας και ο απογαλακτισμός του ανθρώπου από τη μεταφυσική, έχουν πιστωθεί στο Διαφωτισμό και ευρύτερα στη νεωτερικότητα ως κοσμοϊστορικά, σχεδόν προμηθεϊκά κατόρθωματα, ως τα πιο θαρραλέα βήματα που έχει κάνει ποτέ ο άνθρωπος στην ιστορία του. Αυτή η μυθοποίηση του νεωτερικού πολιτισμού είναι εύλογη μεν, αλλά την ίδια στιγμή αποκρύπτει τα εγγενή προβλήματά του και – το κυριότερο – τα νέα δραματικά κενά και ερωτηματικά που εκ των πραγμάτων προκάλεσε.
Η κατάργηση της μεταφυσικής και η ανάδειξη της ατομικής πρόσληψης του κόσμου οδηγούν κατ’ αρχήν σε έναν απόλυτο και άκρατο σχετικισμό που έχει ως κέντρο του το άτομο, άρα σε έναν πλήρη ατομικισμό. Οντολογικές και γνωσιολογικές αρχές γενικού και καθολικού κύρους παύουν πλέον να υφίστανται και όλα είναι εξαρτημένα από την ατομική συνείδηση. Τίποτα βέβαιο δεν υπάρχει, τίποτα δεν είναι σίγουρο, και καμία συλλογική άρα και κοινωνική ή ηθική αρχή δεν έχει αντικειμενικό κύρος. Το κυριότερο πρόβλημα, όμως, που γεννά η νεωτερική αυτή ανάδειξη του ατόμου είναι ότι παύει πλέον να εκπληρώνεται μια βασική, ζωτική ανάγκη του ανθρώπου: η ανάγκη του για ένα θεμέλιο, για μια απροϋπόθετη και αδιαπραγμάτευτη βάση και αρχή. Η αντικατάσταση των παλαιότερων θεμελίων από το ίδιο το άτομο την οποία επιχείρησε πολλές φορές ο δυτικός πολιτισμός για να αναπληρώσει το τεράστιο αυτό κενό, μαρτυρά οπωσδήποτε αυτή την αέναη και έμφυτη αγωνία του ανθρώπου για την ασφάλεια και τη βεβαιότητα, για την αιωνιότητα, αλλά είναι από τη φύση της ανεπαρκής και προβληματική. Η αυτοθεμελίωση, η πίστη του ατόμου ότι είναι το ίδιο κάτι βέβαιο και σίγουρο, είναι μια αιρετική και για αυτό το λόγο ματαιόπονη προσπάθεια να ενδυθεί ο κόσμος του Γίγνεσθαι και της φθοράς στον οποίο «πάντα ρει», τις αέναες και σταθερές ιδιότητες του κόσμου του Είναι. Τα ασφαλή και απροϋπόθετα θεμέλια που αναζητά ο άνθρωπος ανήκουν εκ των πραγμάτων στο χώρο της μεταφυσικής γιατί απλούστατα είναι έξω και πάνω από το φθαρτό και διαρκώς εξελισσόμενο χωροχρονικό πλαίσιο του κόσμου.
Εφόσον αυτή η αυτοαναφορική διαδικασία στην οποία έχει εμπλακεί ο δυτικός άνθρωπος για να βρει ένα σίγουρο θεμέλιο έστω και μέσα στον ίδιο του τον εαυτό, αποβαίνει άκαρπη και στείρα και του αφήνει αναπάντητα τα έμφυτα υπαρξιακά και οντολογικά ερωτήματά του, εύλογα αναρωτιόμαστε σε ποιό βαθμό τελικά ο νεότερος δυτικός πολιτισμός είναι τόσο ανθρωπιστικός, όσο θέλει να πιστεύει και διακηρύσσει ότι είναι. Η απάντηση έρχεται μάλλον αβίαστα. Αν η πραγματική έννοια και ουσία του ανθρωπισμού είναι τελικά η πληρέστερη δυνατή κατανόηση όλων, ακόμα και των βαθύτερων αναγκών του ανθρώπου, και όχι μόνο η επίτευξη ενός αξιοπρεπούς βιοτικού επιπέδου, προφανώς ο «προοδευτικός» δυτικός κόσμος έχει αφήσει τους ανθρώπους του μόνους και αβοήθητους να αναζητούν μέσα σε έναν κόσμο υλικής αφθονίας και ευμάρειας μεν, αλλά φθαρτό και εφήμερο, μια απόλυτη βεβαιότητα και σιγουριά, ένα τελικό και απροϋπόθετο θεμέλιο που το έχουν πραγματικά ανάγκη.
Κάποιοι θα αντιτείνουν σε όλους αυτούς τους προβληματισμούς ότι αυτό ίσως ήταν τελικά το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει ο άνθρωπος για να κατακτήσει την πολυπόθητη ελευθερία και την ευημερία που απολαμβάνει σήμερα. Ίσως να είναι έτσι. Το να δεχόμαστε, όμως, ένα τέτοιο τίμημα σημαίνει ότι έχουμε αλλοτριωθεί πλήρως ως άνθρωποι και ότι έχουμε φτάσει στο απόλυτο εκείνο σημείο του πεσιμισμού και του μηδενισμού όπου δεν έχουμε ανάγκη πλέον για κανένα θεμέλιο, για καμιά βεβαιότητα, αλλά απλά υπάρχουμε και διεκπεραιώνουμε τις υλικές μας ανάγκες. Αν σε αυτό τον εκφυλισμό της ανθρώπινης φύσης έχει οδηγήσει η έλλειψη θεμελίων και «φάρων», σταθερών και αιώνιων στηριγμάτων μέσα στον διαρκώς ρέοντα κόσμο, είναι αυτονόητο ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε τη στάση μας και να επιστρέψουμε στην πηγή αυτών των αγαθών: στη μεταφυσική. Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια είναι να νικήσουμε τον ίδιο τον εαυτό μας. Αυτό τελικά ίσως είναι και το δυσκολότερο μέσα στον ατομοκεντρικό κόσμο της νεωτερικότητας. Αξίζει, ωστόσο, να προσπαθήσουμε.
Σε προηγούμενο σημείωμα έγινε σαφές ότι το κυριότερο στοιχείο του νεότερου δυτικού κόσμου το οποίο εξ αρχής τον διαχώρισε και συνεχίζει να τον διαχωρίζει από κάθε πρότερη μορφή πολιτισμού, είναι η απαξίωση και η ακύρωση της μεταφυσικής. Η ρήξη του Διαφωτισμού με το παρελθόν, είτε το χριστιανικό-μεσαιωνικό είτε το ελληνορωμαϊκό, ήταν στην ουσία της και στον πυρήνα της μια ρήξη με την έως τότε κυριαρχία της μεταφυσικής στην πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι άμεσες και έμμεσες συνέπειες του Διαφωτισμού (κοινωνικές επαναστάσεις, αστικοποίηση, δημιουργία εθνικών κρατών, βιομηχανική επανάσταση) έφεραν τελικά σε πέρας το αρχικό πρόγραμμα του πνευματικού αυτού κινήματος. Ο νεότερος δυτικός άνθρωπος «απαλλάχτηκε» από το παλαιότερο «βάρος» και αφέθηκε μόνος του πλέον να ρυθμίσει τη ζωή του και να διεκδικήσει την υλική και βιοτική του ευτυχία. Το βασικό αίτημα του Διαφωτισμού, η ατομική ελευθερία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι πλέον σήμερα, έστω και κάτω από τον ευρύ όρο «ανθρώπινα δικαιώματα», ο θεμέλιος λίθος της δυτικής κουλτούρας, αυτό που τελικά την διακρίνει από κάθε άλλο σύγχρονο πολιτισμικό μόρφωμα.
Αυτή η μοναδική στην ιστορία μεταπήδηση από τη μεταφυσική στον ίδιο τον άνθρωπο οδήγησε αυτόματα σε μια σειρά από εξίσου μοναδικές οντολογικές και γνωσιολογικές ανατροπές, γέννησε μια εντελώς νέα κοσμοθεωρία. Με την άρνηση της οποιασδήποτε μορφής της μεταφυσικής (μοίρας, τύχης, θεού, ιδεών κλπ.) ο άνθρωπος έγινε πλέον ο ίδιος το μοναδικό έγκυρο μέτρο για την ερμηνεία και την κατανόηση του κόσμου. Όλες οι παλιές κατηγορίες νόησης και γνώσης, οι αρχές με τις οποίες προσέγγιζε ο άνθρωπος τον κόσμο κατέρρευσαν ως στοιχεία εξωγενή του ανθρώπου, με αποτέλεσμα η πρόσληψη του εμπειρικού κόσμου από την ατομική συνείδηση να αναδυθεί ως το μοναδικό βέβαιο εργαλείο ερμηνείας των φαινομένων. Η μεγάλη επανάσταση έγινε βέβαια με τον Kant, ο οποίος διακήρυξε οριστικά την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τον εαυτό του και να κατανοήσει τα ίδια τα πράγματα αντικειμενικά. Ο κόσμος, με άλλα λόγια, έπαψε να έχει την εξωτερική του ανεξαρτησία από τον άνθρωπο ή, αντίστροφα, ο άνθρωπος έπαψε να αντικρύζει τον κόσμο ως μια αντικειμενική εξωτερική πραγματικότητα η οποία διέπεται από τους δικούς της νόμους. Πολύ περισσότερο, έπαψε έτσι να αναγνωρίζει και κάθε μορφή μεταφυσικής, κάθε μορφή δηλαδή δύναμης ανώτερης και μη επαληθεύσιμης εμπειρικά από τον άνθρωπο. Το άτομο και η ιδιαίτερη, μοναδική συνείδησή του αναδείχτηκαν σε όλο τους το μεγαλείο.
Όπως έχουμε ξανατονίσει, η ταυτόχρονη ανάδειξη της ανθρώπινης ατομικότητας και ιδιαιτερότητας και ο απογαλακτισμός του ανθρώπου από τη μεταφυσική, έχουν πιστωθεί στο Διαφωτισμό και ευρύτερα στη νεωτερικότητα ως κοσμοϊστορικά, σχεδόν προμηθεϊκά κατόρθωματα, ως τα πιο θαρραλέα βήματα που έχει κάνει ποτέ ο άνθρωπος στην ιστορία του. Αυτή η μυθοποίηση του νεωτερικού πολιτισμού είναι εύλογη μεν, αλλά την ίδια στιγμή αποκρύπτει τα εγγενή προβλήματά του και – το κυριότερο – τα νέα δραματικά κενά και ερωτηματικά που εκ των πραγμάτων προκάλεσε.
Η κατάργηση της μεταφυσικής και η ανάδειξη της ατομικής πρόσληψης του κόσμου οδηγούν κατ’ αρχήν σε έναν απόλυτο και άκρατο σχετικισμό που έχει ως κέντρο του το άτομο, άρα σε έναν πλήρη ατομικισμό. Οντολογικές και γνωσιολογικές αρχές γενικού και καθολικού κύρους παύουν πλέον να υφίστανται και όλα είναι εξαρτημένα από την ατομική συνείδηση. Τίποτα βέβαιο δεν υπάρχει, τίποτα δεν είναι σίγουρο, και καμία συλλογική άρα και κοινωνική ή ηθική αρχή δεν έχει αντικειμενικό κύρος. Το κυριότερο πρόβλημα, όμως, που γεννά η νεωτερική αυτή ανάδειξη του ατόμου είναι ότι παύει πλέον να εκπληρώνεται μια βασική, ζωτική ανάγκη του ανθρώπου: η ανάγκη του για ένα θεμέλιο, για μια απροϋπόθετη και αδιαπραγμάτευτη βάση και αρχή. Η αντικατάσταση των παλαιότερων θεμελίων από το ίδιο το άτομο την οποία επιχείρησε πολλές φορές ο δυτικός πολιτισμός για να αναπληρώσει το τεράστιο αυτό κενό, μαρτυρά οπωσδήποτε αυτή την αέναη και έμφυτη αγωνία του ανθρώπου για την ασφάλεια και τη βεβαιότητα, για την αιωνιότητα, αλλά είναι από τη φύση της ανεπαρκής και προβληματική. Η αυτοθεμελίωση, η πίστη του ατόμου ότι είναι το ίδιο κάτι βέβαιο και σίγουρο, είναι μια αιρετική και για αυτό το λόγο ματαιόπονη προσπάθεια να ενδυθεί ο κόσμος του Γίγνεσθαι και της φθοράς στον οποίο «πάντα ρει», τις αέναες και σταθερές ιδιότητες του κόσμου του Είναι. Τα ασφαλή και απροϋπόθετα θεμέλια που αναζητά ο άνθρωπος ανήκουν εκ των πραγμάτων στο χώρο της μεταφυσικής γιατί απλούστατα είναι έξω και πάνω από το φθαρτό και διαρκώς εξελισσόμενο χωροχρονικό πλαίσιο του κόσμου.
Εφόσον αυτή η αυτοαναφορική διαδικασία στην οποία έχει εμπλακεί ο δυτικός άνθρωπος για να βρει ένα σίγουρο θεμέλιο έστω και μέσα στον ίδιο του τον εαυτό, αποβαίνει άκαρπη και στείρα και του αφήνει αναπάντητα τα έμφυτα υπαρξιακά και οντολογικά ερωτήματά του, εύλογα αναρωτιόμαστε σε ποιό βαθμό τελικά ο νεότερος δυτικός πολιτισμός είναι τόσο ανθρωπιστικός, όσο θέλει να πιστεύει και διακηρύσσει ότι είναι. Η απάντηση έρχεται μάλλον αβίαστα. Αν η πραγματική έννοια και ουσία του ανθρωπισμού είναι τελικά η πληρέστερη δυνατή κατανόηση όλων, ακόμα και των βαθύτερων αναγκών του ανθρώπου, και όχι μόνο η επίτευξη ενός αξιοπρεπούς βιοτικού επιπέδου, προφανώς ο «προοδευτικός» δυτικός κόσμος έχει αφήσει τους ανθρώπους του μόνους και αβοήθητους να αναζητούν μέσα σε έναν κόσμο υλικής αφθονίας και ευμάρειας μεν, αλλά φθαρτό και εφήμερο, μια απόλυτη βεβαιότητα και σιγουριά, ένα τελικό και απροϋπόθετο θεμέλιο που το έχουν πραγματικά ανάγκη.
Κάποιοι θα αντιτείνουν σε όλους αυτούς τους προβληματισμούς ότι αυτό ίσως ήταν τελικά το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει ο άνθρωπος για να κατακτήσει την πολυπόθητη ελευθερία και την ευημερία που απολαμβάνει σήμερα. Ίσως να είναι έτσι. Το να δεχόμαστε, όμως, ένα τέτοιο τίμημα σημαίνει ότι έχουμε αλλοτριωθεί πλήρως ως άνθρωποι και ότι έχουμε φτάσει στο απόλυτο εκείνο σημείο του πεσιμισμού και του μηδενισμού όπου δεν έχουμε ανάγκη πλέον για κανένα θεμέλιο, για καμιά βεβαιότητα, αλλά απλά υπάρχουμε και διεκπεραιώνουμε τις υλικές μας ανάγκες. Αν σε αυτό τον εκφυλισμό της ανθρώπινης φύσης έχει οδηγήσει η έλλειψη θεμελίων και «φάρων», σταθερών και αιώνιων στηριγμάτων μέσα στον διαρκώς ρέοντα κόσμο, είναι αυτονόητο ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε τη στάση μας και να επιστρέψουμε στην πηγή αυτών των αγαθών: στη μεταφυσική. Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια είναι να νικήσουμε τον ίδιο τον εαυτό μας. Αυτό τελικά ίσως είναι και το δυσκολότερο μέσα στον ατομοκεντρικό κόσμο της νεωτερικότητας. Αξίζει, ωστόσο, να προσπαθήσουμε.
No comments:
Post a Comment