Ανάταξη πνευματική και ηθική, όχι μόνο οικονομική

Πού βρίσκεται η κινητήρια δύναμη της ιστορικής εξέλιξης; Ποιος είναι ο κύριος γενεσιουργός παράγοντας των ανθρώπινων πράξεων; Παρότι σε αυτές τις θεμελιώδεις απορίες έχουν δοθεί ποικίλες απαντήσεις από τη φιλοσοφία της ιστορίας, κυριαρχεί πλέον η άποψη ότι το ιστορικό γίγνεσθαι έχει ερμηνεία βασικά υλιστική. Οι υλικοί όροι της ζωής (οι οικονομικοί συσχετισμοί, η μορφή και η διαχείριση της παραγωγής, η κατανομή του παραγόμενου πλούτου και οι σχετικοί ταξικοί ανταγωνισμοί) αποτελούν, λιγότερο ή περισσότερο φανερά, την αφετηρία κάθε αποτίμησης που διατυπώνεται σήμερα για τον ρου της παλαιότερης και της σύγχρονης ζωής. Από την άλλη πλευρά, οι πνευματικές, ψυχικές και ηθικές δυνάμεις του ανθρώπου, οι ιδέες του και τα συναισθήματά του, η συνείδησή του, εν γένει το άυλο, μεταφυσικό και μη μετρήσιμο μέρος της ύπαρξής του, – όλα τούτα είτε αγνοούνται είτε, στην καλύτερη περίπτωση, θεωρούνται απλώς τα μεταβλητά παρεπόμενα ή συμπτώματα των εκάστοτε υλικών προϋποθέσεων της ζωής του: κοντολογίς, θεωρούνται ένα απλό «εποικοδόμημα».

Παραδόξως, η εγκυρότητα αυτής της κυρίαρχης υλιστικής κοσμοθεωρίας έχει ελεγχθεί πολλές φορές στο παρελθόν από το ίδιο το ιστορικό γίγνεσθαι και έχει αποδειχθεί τελικά πολύ μικρή ή μερική. Η εξήγηση των πάντων με βάση την οικονομία ή τη διαχείριση του πλούτου έχει καταστεί συχνά ανεπαρκής και ορισμένες φορές πλήρως άστοχη ή και επικίνδυνη. Η ιστορική εξέλιξη και εν γένει η ανθρώπινη ζωή έχουν αποδειχτεί πολύ πιο σύνθετα, απρόβλεπτα και αστάθμητα φαινόμενα, εφόσον ενεργούνται από όντα που δεν παράγουν και καταναλώνουν απλώς, αλλά που επιπρόσθετα σκέφτονται, αισθάνονται, φαντάζονται, ελπίζουν και έχουν ανάγκες βαθύτερες από την απλή επιβίωση. Τα σχετικά παραδείγματα είναι πολλά. Ας θυμηθούμε μόνο την ανατροπή του υπαρκτού σοσιαλισμού από μια ομάδα εθνών τα οποία δεν άντεχαν άλλο τη μονόπλευρη, άχαρη και αποστειρωμένη ηθικά και πνευματικά ζωή που τους είχε επιβληθεί στο όνομα μιας ελπιδοφόρας οικονομικής θεωρίας.

Τις ανεπάρκειες αυτού του μονομερούς τρόπου σκέψης φαίνεται πως ακόμα δεν τις έχουμε συνειδητοποιήσει ή δεν τις έχουμε καν αντιληφθεί. Αυτό τουλάχιστον μαρτυρούν οι αναλύσεις τόσο για τα αίτια της γενικευμένης αποδιοργάνωσης του ελληνικού κράτους όσο και για τις πιθανές διεξόδους από αυτήν. Οι περισσότερες απαντήσεις που δίνονται και για τα δυο αυτά ζητούμενα έχουν εκκίνηση και προσανατολισμό υλιστικής αποκλειστικά φύσεως. Όλα τα σημερινά κακώς κείμενα παρουσιάζονται σαν αποτελέσματα απλώς της κακής διαχείρισης των υλικών προϋποθέσεων και όρων της ζωής μας: σαν αποτέλεσμα αφ’ ενός της αδιαφορίας για την παραγωγικότητα και για τη δίκαιη κατανομή του υπάρχοντος πλούτου αφ’ετέρου της διασπάθισης του δημόσιου και κοινοτικού χρήματος. Της ίδιας τάξεως είναι και οι λύσεις που προτείνονται για έξοδο από την κρίση. Αφορούν αποκλειστικά την οικονομική διαχείριση που πρέπει να εφαρμόσουμε στο εξής.

Το πρόβλημα, όμως, δεν είναι απλώς και μόνο οικονομικό, διαχειριστικό και τεχνοκρατικό ούτε και οι λύσεις του μπορούν να είναι τέτοιες μόνο. Η οικονομική και διοικητική αποσύνθεση του ελληνικού κράτους προκλήθηκε και από μια σύστοιχη ηθική και πνευματική αρνητική διαδικασία, γνωστή σε όλους μας: από τη σταδιακή και διογκούμενη χαλάρωση της κοινωνικής και εθνικής συνείδησης, από την αχόρταγη και αχαλίνωτη διάθεση για πλουτισμό, για επίδειξη και για κοινωνική ανέλιξη με κάθε μέσο, από την αδιαφορία και την ανευθυνότητα για τη δημόσια σφαίρα, από την κάμψη των κάθε είδους ηθικών αντιστάσεων, από την ανοχή μπροστά σε φαινόμενα ηθικού, πνευματικού και πολιτιστικού εκμαυλισμού, από την πλήρη απαξίωση και αποδόμηση, εντέλει, των κοινών αξιών και ιδανικών. Αν, συνεπώς, δεν αποκατασταθούν μαζί με τους δείκτες της ελληνικής οικονομίας και τα ερειπωμένα ηθικά και πνευματικά μας ερείσματα ως ατόμων και ως πολιτών, δεν πρόκειται να υπάρξει συνολική, ουσιαστική και κυρίως μόνιμη και βιώσιμη λύση του ελληνικού προβλήματος. Η συρρίκνωση του δημόσιου χρέους, η τόνωση της ανάπτυξης και της παραγωγής καθώς και η αναδιανομή του υπαρκτού πλούτου θα είναι πολύ εφήμερα και εικονικά αποτελέσματα, αν δεν αναγεννηθεί η ηθική συνοχή της κοινωνίας μας, αν δεν αφυπνιστούν η συνείδηση και ο πατριωτισμός μας, αν δεν ανακαινιστούν οι ιδέες, το πνεύμα μας και το αισθητικό μας κριτήριο και αν δεν εξαλειφθούν παρασιτικές νοοτροπίες και ατομικοί εθισμοί που μας μαστίζουν και μας καθηλώνουν εδώ και δεκαετίες.

Φυσικά, είναι πολύ δύσκολο να αφυπνιστεί και να αντιδράσει μια κοινωνία που έχει βυθιστεί και εθιστεί στην υλιστική νοοτροπία και που λειτουργεί πλέον με τα ενστικτώδη αντανακλαστικά της επιβίωσης και της συντήρησης. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν δεν διαθέτει πλέον στις δυνάμεις της κανένα αξιόλογο αντίβαρο ή όταν οι πνευματικοί της άνθρωποι, εκείνοι δηλαδή που οφείλουν να την κρατούν σε διανοητική και ηθική εγρήγορση, αδιαφορούν, συμβιβάζονται ή φιμώνονται. Υπάρχει, όμως, και μια παρηγορητική σκέψη. Η ανθρώπινη φύση, παρά την πολλαπλή διαστροφή που έχει επιχειρηθεί εις βάρος της, δεν έχει ακόμα αλλάξει, τα βασικά της συστατικά παραμένουν αναλλοίωτα. Μαζί με τα κατώτερα ένστικτα υπάρχουν ακόμα μέσα μας οι πνευματικές και ηθικές δυνάμεις μας, η συνείδηση, οι ιδέες, οι αξίες και τα συναισθήματά μας. Απαιτείται μόνο η αναζωογόνησή τους και η έμπρακτη ένταξή τους στην καθημερινή ζωή. Αυτό, όμως, σε αντίθεση με τα οικονομικά μέτρα, δεν μπορεί να επιβληθεί σε κανέναν διά νόμου. Είναι αυστηρά προσωπική ευθύνη του καθενός ξεχωριστά.

Η ώρα της υπευθυνότητας έφτασε

Όλοι οι στοιχειωδώς πολιτισμένοι άνθρωποι συμφωνούν ότι η παραποιημένη παρουσίαση της Αφροδίτης της Μήλου στο γερμανικό περιοδικό Focus ήταν επιεικώς απαράδεκτη και προκλητική. Όχι μόνο λόγω της άσεμνης χειρονομίας και της ισοπεδωτικής εικόνας που δημιουργείται με αυτήν για την ποιότητα των Ελλήνων ως ανθρώπων, αλλά και για έναν ακόμα, ίσως σοβαρότερο, λόγο: για την παραβίαση της αισθητικής και καλλιτεχνικής αυτοτέλειας του συγκεκριμένου μνημείου. Οι χαλκευτές της Αφροδίτης της Μήλου, ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν ήθελαν να προσβάλουν τον ελληνικό λαό, θα έπρεπε τουλάχιστον να είχαν σεβαστεί την ιδιαίτερη μορφή αυτού του αγάλματος, τη μορφή δηλαδή με την οποία έχει γίνει παγκοσμίως γνωστό και με την οποία έχει εντυπωθεί στην ψυχή κάθε φιλότεχνου ανθρώπου. Η παραποίηση μνημείων της τέχνης με τέτοιο αισθητικό βάρος ισοδυναμεί με αλλοίωση ή και καταστροφή της ταυτότητας και της μοναδικότητάς τους.

Όσο εύλογη, όμως, είναι η οργή μας για αυτό το γεγονός, τόσο εύλογα είναι και δύο ερωτήματα κλιμακωτής σημασίας που ανακύπτουν και εγείρονται από το ίδιο αυτό γεγονός. Το πρώτο είναι το εξής: γιατί ενδιαφερόμαστε για την πολιτιστική μας κληρονομιά μόνο όταν αυτή έρθει για κάποιο λόγο στο προσκήνιο της επικαιρότητας; Ο κομμός μας για την Αφροδίτη της Μήλου θα έπρεπε κανονικά να αποτελεί αποτέλεσμα και εκδήλωση ενός γενικότερου και συνεπούς ενδιαφέροντός μας για την αρχαία ελληνική τέχνη. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι ότι τα ελληνικά Μουσεία αποτελούν τόπους σχεδόν άγνωστους για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων, ακόμα και των δήθεν καλλιεργημένων. Πέρα από αυτό, υπάρχει μια γενική αδιαφορία και άγνοια για την πολιτιστική μας κληρονομιά. Αν γινόταν μια δημοσκόπηση, πολύ φοβάμαι ότι θα αποκαλυπτόταν πως σε ένα ανέλπιστα μεγάλο ποσοστό οι Έλληνες (ειδικά οι νεότεροι) δεν γνωρίζουν καν τι είναι η «Αφροδίτη της Μήλου». Με την πρόσφατη δημοσιότητα πολλοί ίσως είδαν για πρώτη φορά αυτό το μνημείο και έτσι έμαθαν λίγα πράγματα σχετικά με αυτό. Ας θυμηθούμε, εξάλλου, και το τραγικά μεγάλο ποσοστό Ελλήνων, ακόμα και κατοίκων του αττικού λεκανοπεδίου, που δεν έχουν επισκεφτεί έστω μια φορά την Ακρόπολη ή το Νέο της Μουσείο, αλλά διαμαρτύρονται έντονα για τη μη επιστροφή των Ελγινείων κάθε φορά που επανέρχεται το θέμα στην επικαιρότητα.

Το δεύτερο, όμως, και πιο καίριο ερώτημα είναι αυτό: εφόσον ενδιαφερόμα-στε για την πολιτιστική μας κληρονομιά (και δη για την αρχαία), γιατί μένουμε μόνο στο θαυμασμό γι΄ αυτήν και δεν έχουμε αξιοποιήσει έμπρακτα τον πλούτο της; Πιο συγκεκριμένα, γιατί δεν έχουμε εφαρμόσει στη σύγχρονη ζωή κάποιες από τις αρχές και τις αξίες της κληρονομιάς μας που θα μπορούσαν να μας έχουν καθοδηγήσει και να έχουν αποτρέψει τη δεινή και ταπεινωτική σημερινή μας θέση, αυτή τη θέση δηλαδή που εκμεταλλεύονται και οι παραποιητές της Αφροδίτης της Μήλου; Ότι υπάρχουν στην κληρονομιά μας ασφαλείς οδηγοί και αξιόπιστα σημεία αναφοράς είναι απόλυτα βέβαιο. Ένας πλούτος σοφίας, γεμάτος διαχρονικές αξίες, κείτεται σκονισμένος, αναξιοποίητος και ανεφάρμοστος. Η κλασική διάσταση, άλλωστε, του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού για την οποία κομπάζουμε σημαίνει ακριβώς τούτο: ότι μπορεί να προσφέρει το παράδειγμά του σε κάθε εποχή.
Αν υπάρχει από αυτόν τον ατελείωτο θησαυρό κάτι που θα μπορούσε να μας έχει σώσει από το σημερινό ειδικά αδιέξοδο, τούτο, νομίζω, είναι μια άγνωστη στους πε-ρισσότερους φράση του Ηράκλειτου: «ήθος ανθρώπω δαίμων», που σημαίνει «μοίρα για τον άνθρωπο είναι ο χαρακτήρας του». Η πορεία της ζωής του ανθρώπου δεν είναι προδιαγεγραμμένη από κάποια αναγκαστική εξωτερική αιτία, αλλά καθορίζεται κάθε στιγμή από τις επιλογές του, από τις συνήθειές του, από την ανάληψη των ευθυνών του απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό και στους συνανθρώπους του. Αυτό, άλλωστε, σημαίνει ήθος στα αρχαία ελληνικά, όπως έδειξε αργότερα και ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια μιλώντας για τις ηθικές αρετές ως καθημερινές ενέργειες και για την προαίρεσιν, την προσωπική δηλαδή ευθύνη και πρωτοβουλία που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε αρετή. Αυτό το δίδαγμα το αγνοήσαμε και το παραμελήσαμε πλήρως. Αρνηθήκαμε πάντοτε τις ατομικές μας ευθύνες και κυρίως δεν συνειδητοποιήσαμε ποτέ ότι οι επιλογές μας ήταν εκείνες που καθόρισαν τη σημερινή μας τύχη. Οι επιλογές μας τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής μας. Πάντοτε πιστεύαμε ότι ευθύνονται εξωτερικοί παράγοντες για όλα τα κακώς κείμενα, ότι η ζωή μας δεν είναι στον δικό μας έλεγχο, εθελοτυφλώντας, όμως, μπροστά στη δική μας εξόφθαλμη ανευθυνότητα και αστοχία. Αν οι ηγέτες και οι κυβερνήτες μας π.χ. ήταν φαύλοι, αρνούμασταν την ευθύνη της εκλογής τους ή ακόμα χειρότερα της επανεκλογής τους από εμάς. Αν το κράτος ήταν διεφθαρμένο, αρνούμασταν τη δική μας προφανή συμμετοχή στη διαδικασία του ρουσφετιού. Αν τα κρατικά ταμεία ήταν άδεια, αρνούμασταν τη δική μας μικροκλοπή του φόρου ή τη δική μας εισφοροδιαφυγή ή τη δική μας παράνομη χρήση ενός ξένου βιβλιαρίου υγείας. Αν οι πόλεις μας ήταν άσχημες, άναρχες και απωθητικές αρνούμασταν τη δική μας βιασύνη, προχειρότητα και κυρίως τη δική μας ψύχωση με την ατομική ιδιοκτησία εις βάρος των άλλων. Αν τα τροχαία ατυχήματα ήταν πολλά, αρνούμασταν τη δική μας μέθη ή τη δική μας αλαζονεία στην οδήγηση. Αν οι παραλίες και τα βουνά ήταν μολυσμένα, αρνούμασταν τη δική μας αδιαφορία για το περιβάλλον. Τα παραδείγματα φυσικά δεν έχουν τέλος…

Όλα τούτα αποκαλύπτουν μερικές οδυνηρές και ενοχλητικές αλήθειες. Ότι η αρχαιότητα δεν είναι για μας παρά ένα αντικείμενο προς χρήση, μια δύναμη που μπορούμε να την εκμεταλλευόμαστε και να την επιστρατεύουμε όποτε βρισκόμαστε στα δύσκολα και που μετά από λίγο την αφήνουμε στην άκρη. Ότι βολευόμαστε στην εύκολη, εντυπωσιακή και μελοδραματική ρητορική γύρω από τους προγόνους μας, η οποία στην πραγματικότητα αναπληρώνει τα κενά που έχουν δημιουργηθεί από τη δική μας αβελτηρία και παθητικότητα. Ότι αποφεύγουμε να περάσουμε από τη θεωρητική, φιλολογική και ακαδημαϊκή ενασχόληση με την κληρονομιά μας στην απαιτητική εφαρμογή και ενσωμάτωσή της στον καθημερινό μας βίο. Πρέπει, λοιπόν, να καταλάβουμε επιτέλους ότι, αν δεν υποστηρίξουμε εμείς οι ίδιοι τον πολιτισμό μας μέσα από το σύγχρονο παράδειγμά μας, αν δεν είμαστε οι ίδιοι συνεπείς ανάμεσα στα λόγια και στα έργα μας, δεν μπορούμε να περιμένουμε καλύτερη αντιμετώπιση από τους άλλους λαούς. Όσο κι αν μας πληγώνουν εξευτελισμοί των μνημείων μας σαν αυτόν που υπέστη η Αφροδίτη της Μήλου, πρέπει να αναρωτηθούμε πώς και γιατί φτάσαμε σε αυτό το σημείο. Πρέπει να αντιληφθούμε μέσα από ποιες διαδικασίες δώσαμε σε αυτούς που κάποτε ξερίζωσαν κάθε ανθρωπιστική ιδέα το δικαίωμα να βεβηλώνουν τις δικές μας ανθρωπιστικές αξίες. Κοντολογίς, ήρθε η ώρα της ωριμότητας και της υπευθυνότητας, της ατομικής άρα και της συλλογικής. Αυτή θα είναι η καλύτερη και πιο αποστομωτική απάντηση.