ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΘΥΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΑΛΑΖΟΝΕΙΑΣ
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που παρατηρούνται τον τελευταίο καιρό τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλο σχεδόν τον υπόλοιπο κόσμο, έχουν φέρει ξανά και με δυναμικό τρόπο στο προσκήνιο της επικαιρότητας το σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Οι συζητήσεις επικεντρώνονται περισσότερο από ποτέ στις λύσεις και στις διεξόδους που πρέπει να βρούμε, ώστε να αποτρέψουμε ακόμα πιο καταστροφικά φαινόμενα. Αυτό είναι ως ένα βαθμό αναπόφευκτο και φυσιολογικό, καθώς βρισκόμαστε πλέον σε οριακό σημείο. Οι δραματικές κλιματικές και άλλες αλλαγές που βιώνει ένα πολύ μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού έχουν επιβάλει de facto πλέον τη συμβατική λογική ότι «η καταστροφή δυστυχώς έγινε και αυτό με το οποίο επείγει κατεξοχήν να ασχοληθούμε είναι πώς θα την αντιμετωπίσουμε».
Όσο σωστή και επείγουσα είναι αυτή η ρεαλιστική και προσγειωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος και όσο σημαντικό είναι να ασχοληθούμε αυτή τη στιγμή με το μέλλον του κόσμου μας και να αναλάβουμε επιτέλους δράση, άλλο τόσο σημαντικό είναι για την μελλοντική πορεία μας να εντοπίσουμε και να κατανοήσουμε τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την περιβαλλοντική κρίση. Όχι, όμως, τους λόγους τους προφανείς και τους εξόφθαλμους, τους οποίους οι επιστήμονες έχουν διαγνώσει και μας τους έχουν κοινοποιήσει εδώ και καιρό, αλλά τους βαθύτερους. Η υπερβολική π.χ. εκπομπή αερίων από τις βιομηχανίες και τα αυτοκίνητα που έχει οδηγήσει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και η κάθε είδους ρύπανση και υποβάθμιση του περιβάλλοντος δεν είναι παρά οι τελικές εκδηλώσεις και τα ορατά αποτελέσματα μιας βαθύτερης «φιλοσοφίας» απέναντι στο φυσικό περιβάλλον. Το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι στη βάση του ηθικό και έχει να κάνει τελικά με την αντίληψη που έχουμε σχηματίσει ως νεότερος δυτικός κόσμος όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το γύρω του περιβάλλον.
Η εξέταση, όμως, της αντίληψης που έχουμε πάνω σε αυτό το ζήτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα και στην εξέταση της ίδιας της μοντέρνας δυτικής κουλτούρας και κοσμοθεωρίας. Πιο συγκεκριμένα, τίθενται τελικά επί τάπητος ορισμένες από τις βαθύτερες παραδοχές και αξίες με τις οποίες πορεύεται από τα τέλη σχεδόν του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα η δυτική Ευρώπη. Η σκοπιά δηλαδή από την οποία αντιμετωπίζουμε σήμερα τη φύση και τη σχέση μας με αυτήν, καθώς και η συμπεριφορά μας απέναντι σε αυτήν, δεν είναι παρά τα αποκυήματα του βασικού δόγματος με το οποίο η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός γαλούχησαν το μοντέρνο δυτικό άνθρωπο και στο οποίο δομήθηκε όλη η νεωτερικότητα: ότι δηλαδή «ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου και ως εκ τούτου έχει το δικαίωμα να τον εκμεταλλευτεί για την ατομική του ευτυχία και πρόοδο». Αυτή η αλαζονική, υπερφίαλη και ασεβής προς κάθε τι μη ανθρώπινο λογική, επενδυμένη με το απατηλό περίβλημα ενός δήθεν ανθρωπιστικού σκοπού (της πανανθρώπινης ευημερίας), στην πραγματικότητα βέβαια καταστροφικού, ήταν το πρώτο αίτιο που οδήγησε κατ’ αρχήν στην πλήρη αποξένωση και αποκοπή του μοντέρνου ανθρώπου από το - φευ! - απαραίτητο για τον ίδιο φυσικό περιβάλλον, και έπειτα κατά μοιραίο τρόπο σε μια αλαζονική και ατιμωτική συμπεριφορά απέναντι σε αυτό. Η βιομηχανική επανάσταση, οι επιστημονικές ανακαλύψεις και η τεχνολογική εξέλιξη που ακολούθησαν και που έδωσαν και δίνουν και σήμερα τη δυνατότητα για ακόμα μεγαλύτερη απομύζηση του φυσικού κόσμου (με τα θλιβερά αποτελέσματα που βλέπουμε), δεν ήταν παρά τα αναπόφευκτα προϊόντα της ίδιας αυτής πεποίθησης του δυτικού κόσμου.
Αυτό συνεπώς με το οποίο πρέπει τελικά να έρθουμε αντιμέτωποι είναι η ίδια μας η συνείδηση, ο ίδιος μας ο εαυτός ως συγκροτημένο ιστορικό πρόσωπο, και ως φορέας μιας συγκεκριμένης κοσμοαντίληψης και συγκεκριμένων πολιτισμικών αξιών. Απαιτείται μια γενναία αυτοκριτική και μια ανυπόκριτη αποστασιοποίηση από όλα όσα μέχρι τώρα θεωρούμε σωστά και αυτονόητα όσον αφορά τη σχέση μας με το περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι δεν πρέπει μόνο να ληφθούν μέτρα για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ισορροπίας – αυτή είναι η συμπτωματολογική αντιμετώπιση –, αλλά κυρίως να επιδιωχθεί από τον καθένα μας ξεχωριστά η αποκατάσταση της ηθικής σχέσης μας με τον κόσμο που μας περιβάλλει, η οποία υπό τις παρούσες συνθήκες είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η ληστρική νοοτροπία που μας διακατέχει απέναντι στη φύση και με την οποία μεγαλώσαμε στον «πολιτισμένο» δυτικό κόσμο, πρέπει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα να ξεριζωθεί από τις συνειδήσεις μας. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε ξανά οτιδήποτε έξω από μας όχι σαν ένα αντικείμενο προς εκμετάλλευση και πλουτισμό, αλλά σαν ένα ισότιμο, ισάξιο και σεβαστό ον, και μόνο με αυτό τον τρόπο θα αποτραπούν μελλοντικές περιβαλλοντικές κρίσεις.
Ίσως λοιπόν το στοίχημα να είναι απλά η ανάκτηση του status quo που υπήρχε ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση πριν από τη νεωτερικότητα. Όλοι ανεξαιρέτως οι προνεωτερικοί πολιτισμοί, καθώς και αυτοί που ακόμα δεν έχουν ενδυθεί τον δυτικό τρόπο ζωής (ορισμένοι δηλαδή ιθαγενείς πληθυσμοί), μας διδάσκουν έναν βαθύ και ειλικρινή σεβασμό απέναντι στη φύση και απέναντι στην ιερότητά της. Οι αρχαίοι Έλληνες είναι μια χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση, καθώς μέσα στα πλαίσια του παγανισμού και του πανθεϊσμού τους αντιμετώπιζαν τη φύση ως μια πολύπλευρη θεϊκή υπόσταση (κάθε φυσικό στοιχείο και φαινόμενο ήταν και μια θεότητα) και ως ένα κόσμημα, όπως δείχνει και η αρχαία λέξη κόσμος, του οποίου η αρμονία και η τελειότητα άξιζε το θαυμασμό του ανθρώπου.
Η ανάκτηση, όμως, αυτής της πραγματικά ηθικής στάσης απέναντι στη φύση έχει μια βασική προϋπόθεση: να αρνηθούμε και το αλαζονικό ανθρωποκεντρικό δόγμα με το οποίο έχουμε μάθει να ζούμε ή, με άλλα λόγια, να αποδεχτούμε και εμείς, όπως και όλοι οι προμοντέρνοι άνθρωποι, ότι δεν είμαστε έξω από τη φύση και τον κόσμο, αλλά μέσα σε αυτά, και ότι χωρίς αυτά δεν μπορούμε να ζήσουμε πραγματικά ευτυχισμένοι. Με αυτό τον τρόπο θα καταδειχτεί ξεκάθαρα μεταξύ των άλλων ότι ο ανθρωποκεντρισμός της Δύσης για τον οποίο πολλοί συχνά κομπάζουν, δεν είναι παρά ένας δυνάμει απάνθρωπος και επικίνδυνος ατομοκεντρισμός. Θα πάρουμε συνεπώς και ένα καλό μάθημα ανθρωπισμού………
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που παρατηρούνται τον τελευταίο καιρό τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλο σχεδόν τον υπόλοιπο κόσμο, έχουν φέρει ξανά και με δυναμικό τρόπο στο προσκήνιο της επικαιρότητας το σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Οι συζητήσεις επικεντρώνονται περισσότερο από ποτέ στις λύσεις και στις διεξόδους που πρέπει να βρούμε, ώστε να αποτρέψουμε ακόμα πιο καταστροφικά φαινόμενα. Αυτό είναι ως ένα βαθμό αναπόφευκτο και φυσιολογικό, καθώς βρισκόμαστε πλέον σε οριακό σημείο. Οι δραματικές κλιματικές και άλλες αλλαγές που βιώνει ένα πολύ μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού έχουν επιβάλει de facto πλέον τη συμβατική λογική ότι «η καταστροφή δυστυχώς έγινε και αυτό με το οποίο επείγει κατεξοχήν να ασχοληθούμε είναι πώς θα την αντιμετωπίσουμε».
Όσο σωστή και επείγουσα είναι αυτή η ρεαλιστική και προσγειωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος και όσο σημαντικό είναι να ασχοληθούμε αυτή τη στιγμή με το μέλλον του κόσμου μας και να αναλάβουμε επιτέλους δράση, άλλο τόσο σημαντικό είναι για την μελλοντική πορεία μας να εντοπίσουμε και να κατανοήσουμε τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την περιβαλλοντική κρίση. Όχι, όμως, τους λόγους τους προφανείς και τους εξόφθαλμους, τους οποίους οι επιστήμονες έχουν διαγνώσει και μας τους έχουν κοινοποιήσει εδώ και καιρό, αλλά τους βαθύτερους. Η υπερβολική π.χ. εκπομπή αερίων από τις βιομηχανίες και τα αυτοκίνητα που έχει οδηγήσει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και η κάθε είδους ρύπανση και υποβάθμιση του περιβάλλοντος δεν είναι παρά οι τελικές εκδηλώσεις και τα ορατά αποτελέσματα μιας βαθύτερης «φιλοσοφίας» απέναντι στο φυσικό περιβάλλον. Το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι στη βάση του ηθικό και έχει να κάνει τελικά με την αντίληψη που έχουμε σχηματίσει ως νεότερος δυτικός κόσμος όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το γύρω του περιβάλλον.
Η εξέταση, όμως, της αντίληψης που έχουμε πάνω σε αυτό το ζήτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα και στην εξέταση της ίδιας της μοντέρνας δυτικής κουλτούρας και κοσμοθεωρίας. Πιο συγκεκριμένα, τίθενται τελικά επί τάπητος ορισμένες από τις βαθύτερες παραδοχές και αξίες με τις οποίες πορεύεται από τα τέλη σχεδόν του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα η δυτική Ευρώπη. Η σκοπιά δηλαδή από την οποία αντιμετωπίζουμε σήμερα τη φύση και τη σχέση μας με αυτήν, καθώς και η συμπεριφορά μας απέναντι σε αυτήν, δεν είναι παρά τα αποκυήματα του βασικού δόγματος με το οποίο η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός γαλούχησαν το μοντέρνο δυτικό άνθρωπο και στο οποίο δομήθηκε όλη η νεωτερικότητα: ότι δηλαδή «ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου και ως εκ τούτου έχει το δικαίωμα να τον εκμεταλλευτεί για την ατομική του ευτυχία και πρόοδο». Αυτή η αλαζονική, υπερφίαλη και ασεβής προς κάθε τι μη ανθρώπινο λογική, επενδυμένη με το απατηλό περίβλημα ενός δήθεν ανθρωπιστικού σκοπού (της πανανθρώπινης ευημερίας), στην πραγματικότητα βέβαια καταστροφικού, ήταν το πρώτο αίτιο που οδήγησε κατ’ αρχήν στην πλήρη αποξένωση και αποκοπή του μοντέρνου ανθρώπου από το - φευ! - απαραίτητο για τον ίδιο φυσικό περιβάλλον, και έπειτα κατά μοιραίο τρόπο σε μια αλαζονική και ατιμωτική συμπεριφορά απέναντι σε αυτό. Η βιομηχανική επανάσταση, οι επιστημονικές ανακαλύψεις και η τεχνολογική εξέλιξη που ακολούθησαν και που έδωσαν και δίνουν και σήμερα τη δυνατότητα για ακόμα μεγαλύτερη απομύζηση του φυσικού κόσμου (με τα θλιβερά αποτελέσματα που βλέπουμε), δεν ήταν παρά τα αναπόφευκτα προϊόντα της ίδιας αυτής πεποίθησης του δυτικού κόσμου.
Αυτό συνεπώς με το οποίο πρέπει τελικά να έρθουμε αντιμέτωποι είναι η ίδια μας η συνείδηση, ο ίδιος μας ο εαυτός ως συγκροτημένο ιστορικό πρόσωπο, και ως φορέας μιας συγκεκριμένης κοσμοαντίληψης και συγκεκριμένων πολιτισμικών αξιών. Απαιτείται μια γενναία αυτοκριτική και μια ανυπόκριτη αποστασιοποίηση από όλα όσα μέχρι τώρα θεωρούμε σωστά και αυτονόητα όσον αφορά τη σχέση μας με το περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι δεν πρέπει μόνο να ληφθούν μέτρα για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ισορροπίας – αυτή είναι η συμπτωματολογική αντιμετώπιση –, αλλά κυρίως να επιδιωχθεί από τον καθένα μας ξεχωριστά η αποκατάσταση της ηθικής σχέσης μας με τον κόσμο που μας περιβάλλει, η οποία υπό τις παρούσες συνθήκες είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η ληστρική νοοτροπία που μας διακατέχει απέναντι στη φύση και με την οποία μεγαλώσαμε στον «πολιτισμένο» δυτικό κόσμο, πρέπει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα να ξεριζωθεί από τις συνειδήσεις μας. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε ξανά οτιδήποτε έξω από μας όχι σαν ένα αντικείμενο προς εκμετάλλευση και πλουτισμό, αλλά σαν ένα ισότιμο, ισάξιο και σεβαστό ον, και μόνο με αυτό τον τρόπο θα αποτραπούν μελλοντικές περιβαλλοντικές κρίσεις.
Ίσως λοιπόν το στοίχημα να είναι απλά η ανάκτηση του status quo που υπήρχε ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση πριν από τη νεωτερικότητα. Όλοι ανεξαιρέτως οι προνεωτερικοί πολιτισμοί, καθώς και αυτοί που ακόμα δεν έχουν ενδυθεί τον δυτικό τρόπο ζωής (ορισμένοι δηλαδή ιθαγενείς πληθυσμοί), μας διδάσκουν έναν βαθύ και ειλικρινή σεβασμό απέναντι στη φύση και απέναντι στην ιερότητά της. Οι αρχαίοι Έλληνες είναι μια χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση, καθώς μέσα στα πλαίσια του παγανισμού και του πανθεϊσμού τους αντιμετώπιζαν τη φύση ως μια πολύπλευρη θεϊκή υπόσταση (κάθε φυσικό στοιχείο και φαινόμενο ήταν και μια θεότητα) και ως ένα κόσμημα, όπως δείχνει και η αρχαία λέξη κόσμος, του οποίου η αρμονία και η τελειότητα άξιζε το θαυμασμό του ανθρώπου.
Η ανάκτηση, όμως, αυτής της πραγματικά ηθικής στάσης απέναντι στη φύση έχει μια βασική προϋπόθεση: να αρνηθούμε και το αλαζονικό ανθρωποκεντρικό δόγμα με το οποίο έχουμε μάθει να ζούμε ή, με άλλα λόγια, να αποδεχτούμε και εμείς, όπως και όλοι οι προμοντέρνοι άνθρωποι, ότι δεν είμαστε έξω από τη φύση και τον κόσμο, αλλά μέσα σε αυτά, και ότι χωρίς αυτά δεν μπορούμε να ζήσουμε πραγματικά ευτυχισμένοι. Με αυτό τον τρόπο θα καταδειχτεί ξεκάθαρα μεταξύ των άλλων ότι ο ανθρωποκεντρισμός της Δύσης για τον οποίο πολλοί συχνά κομπάζουν, δεν είναι παρά ένας δυνάμει απάνθρωπος και επικίνδυνος ατομοκεντρισμός. Θα πάρουμε συνεπώς και ένα καλό μάθημα ανθρωπισμού………
