ΕΘΝΟΣ: ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Η΄ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;
Η διαφωτιστική πεποίθηση και αρχή ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι οδήγησε, όπως είδαμε και στο προηγούμενο σημείωμα, σε μια σταδιακή αδιαφορία για τις έννοιες της ιδιαιτερότητας, της ετερότητας και εν τέλει της εθνικής ταυτότητας. Ο σημερινός επίγονος αυτής της πεποίθησης, η περίφημη «παγκοσμιοποίηση», στοχεύει και πιστεύει απόλυτα σε μια ομοιομορφία και ενότητα του παγκόσμιου πληθυσμού η οποία αγνοεί εξίσου επιδεικτικά κάθε άλλο παράγοντα που μπορεί να δίνει στις συνθήκες ζωής του κάθε τόπου ιδιαίτερο χαρακτήρα.
Είναι σαφές πως όσοι στοιχίζονται με αυτή την άποψη, οδηγούνται και σε μια de facto παραδοχή: ότι οι διαφορές που λέγεται ότι υπάρχουν ανάμεσα στις κατά τόπους πληθυσμιακές ομάδες, δηλαδή οι εθνικές ταυτότητες και ιδιαιτερότητες, δεν είναι πραγματικές και αληθινές, αλλά κατασκευασμένες και φανταστικές. Η ετερότητα και το έθνος θεωρούνται από αυτή την οπτική γωνία όχι ως πραγματικά, ιστορικά γεγονότα και ως πραγματικές ιστορικές κατηγορίες, αλλά ως ιδεολογικά εποικοδομήματα τα οποία επινοούνται και δομούνται από τις επιμέρους ομάδες ανθρώπων με στόχο την κατίσχυση και την κυριαρχία της μιας ομάδας επί της άλλης. Το υλικό με το οποίο χτίζονται αυτά τα φανταστικά οικοδομήματα, σύμφωνα με την παραπάνω θεώρηση, είναι βέβαια το παρελθόν, δηλαδή η ιστορία. Το έθνος, λένε, δεν είναι τίποτα άλλο από μια σειρά άσχετων χαρακτηριστικών τα οποία έχουν ανασυρθεί από το παρελθόν και έχουν τακτοποιηθεί και ταξινομηθεί προσεκτικά, ώστε να σχηματιστεί μια συνεκτική αλλά απατηλή δέσμη «εθνικών» γνωρισμάτων και να αποκρυσταλλωθεί μια ταυτότητα η οποία νομιμοποιείται τελικά λόγω του ιστορικού βάθους που τής αποδίδεται. Το παρόν, με άλλα λόγια, προβάλλεται στο παρελθόν. Η μυθολογία συνεπώς θεωρείται ως το βασικό εργαλείο για τη συγκρότηση και τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης .
Πρόκειται ομολογουμένως για μια γυαλιστερή θεωρία, η οποία προσελκύει κατά καιρούς με την επιστημοφάνειά της πολλούς επίδοξους «απομυθοποιητές». Πίσω από αυτήν, όμως, κρύβεται μια τερατώδης αφέλεια στενά δεμένη με μια ύπουλα κρυμμένη παρερμηνεία της έννοιας του έθνους. Όσοι παρουσιάζουν την εθνική ετερότητα ως μια ιδεολογική και μόνο κατασκευή που δεν έχει πραγματικό αντίκρυσμα, δεν έχουν να πουν τίποτα απολύτως για τις πραγματικές και διαφορετικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι διαφορετικές ομάδες ανθρώπων. Οι διαφορές των λαών στη γλώσσα, στη θρησκεία, στα ήθη και στα έθιμα, στις παραδόσεις και ευρύτερα στον πολιτισμό, παρακάμπτονται με μια καταπληκτική αφέλεια και ελαφρότητα ως παράγοντες που δε διαμορφώνουν υποχρεωτικά συλλογικές εθνικές ταυτότητες και συνειδήσεις. Εδώ βέβαια φτάνουμε στα όρια ακόμα και της κοινής λογικής. Γιατί μένουμε πραγματικά αμήχανοι και άφωνοι με την ανοησία εκείνου που ισχυρίζεται π.χ. ότι η εθνική συνείδηση ενός Έλληνα, ενός Τούρκου, ενός Γάλλου και ενός Αλγερινού δε διαμορφώνονται από τη γλώσσα, τη θρησκεία, τις παραδόσεις, και από τις άλλες παραμέτρους της καθημερινής πραγματικής ζωής τους, αλλά από μια εθνική ιδεολογία και μια ολόκληρη μυθολογία η οποία τους έχει επιβληθεί άνωθεν και της οποίας είναι απλώς ενεργούμενα και φερέφωνα! Πόσο πιο απόκοσμη, αφελής και πρόχειρη μπορεί να είναι μια προσέγγιση των ιστορικών φαινομένων του έθνους και της ετερότητας από αυτή την πλήρη αδιαφορία για τις πραγματικές συνθήκες και τους αντικειμενικούς παράγοντες που τα διαμορφώνουν; Προφανώς καμία από αυτές που διαθέτουν τον στοιχειώδη αυτοσεβασμό……
Αλλά η αφέλεια και η αθωότητα αυτής της θεωρίας έχουν μάλλον και τα όριά τους. Γιατί πίσω από την παντελή άρνηση όλων αυτών των «απομυθοποιητών» να αντικρύσουν τους πραγματικούς και αδιαμφισβήτητους παράγοντες της ζωής που γεννούν αναγκαστικά τις διάφορες εθνικές ομάδες, ταυτότητες και συνειδήσεις, κρύβεται μια μεθοδολογική κουτοπονηριά: η αυθαίρετη και εσκεμμένη συσχέτιση όλων των εθνικών συνειδήσεων με τις θεωρητικές ανησυχίες περί έθνους και τις εθνικιστικές ιδεολογίες που φούντωσαν στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Είναι αλήθεια ότι ειδικά στη Γερμανία πολλοί ρομαντικοί στοχαστές και ιδεαλιστές φιλόσοφοι με χαρακτηριστική περίπτωση τον Herder, προσπάθησαν να θεμελιώσουν θεωρητικά τις έννοιες του έθνους, της ετερότητας και της ιδιαίτερης τοπικής ταυτότητας, σε μια αντίδρασή τους προς τα καθολικά, πανανθρώπινα και γι’ αυτό το λόγο άκαμπτα σχήματα που είχε θελήσει να επιβάλει ο Διαφωτισμός. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, ο εθνισμός πήρε μια πραγματικά ιδεολογική διάσταση και αποτέλεσε όντως μια προσπάθεια κατασκευής εθνικών ταυτοτήτων μέσα από τη χρήση πολλές φορές ετερόκλιτων ή αβάσιμων ιστορικών τεκμηρίων.
Το να υποστηρίξουμε, όμως, ότι οι εθνικές συνειδήσεις που διαμορφώθηκαν σε καθένα από τα νεοπαγή ευρωπαϊκά εθνικά κράτη του 19ου αιώνα (όπως και η Ελλάδα), προήλθαν από μια ιδεολογική – θεωρητική δραστηριότητα περί έθνους παρόμοια με την γερμανική ή (ακόμα χειρότερα) από την καλλιέργεια και την επιβολή μιας εθνικής μυθολογίας, και ότι αντίθετα δεν είχαν την προέλευσή τους στις ιδιαίτερες και ξεχωριστές πολιτισμικές συνιστώσες της καθημερινής ζωής των ευρωπαϊκών λαών, είναι μια άποψη εντελώς αυθαίρετη και αντιεπιστημονική και – το κυριότερο – βαθιά ανιστόρητη. Κι όμως, αυτό πράττουν όσοι συχνά-πυκνά μας βομβαρδίζουν με πύρινους λόγους για τους εθνικούς μύθους και τα ψέματα εξαιτίας των οποίων, όπως λένε, νομίζουμε ότι διαφέρουμε από τους άλλους: αντιμετωπίζουν την εθνική συνείδησή μας αποκλειστικά σαν το αποτέλεσμα μιας ακραίας ιδεολογικής χειραγώγησης και παραπλάνησης που μας επιβάλλεται δήθεν από το εκπαιδευτικό σύστημα και το κράτος. Κανείς βέβαια από όλους αυτούς τους ηρωικούς «αποδομιστές» της δήθεν σκληροπυρηνικής εθνικής ιδεολογίας δεν υπολόγισε ότι πιθανότατα νιώθουμε πως διαφέρουμε π.χ. από τους Τούρκους όχι επειδή μας το είπε κάποιος στο σχολείο, αλλά απλούστατα και πρώτα απ’ όλα επειδή ζούμε σε άλλες συνθήκες, έχουμε άλλη ιστορία και άλλο πολιτισμό από αυτούς. Αν γίνει, όμως, αυτό θα καταρρεύσει αυτόματα όλη η αντεθνική θεωρία….
Η ιστορία μάς διδάσκει ότι η εθνική ετερότητα υπήρχε σε κάθε εποχή, ακόμα και όταν δεν ήταν απόλυτα συνειδητή, και ότι είναι συνεπώς μια πραγματική ιστορική κατηγορία. Πάντοτε οι άνθρωποι χωρίζονταν σε επιμέρους ομάδες και κοινότητες, μεγαλύτερες ή μικρότερες, και διαμόρφωναν μέσα σε αυτές συγκεκριμένες τοπικές ή και ευρύτερες συνειδήσεις. Αυτό ισχύει φυσικά και σήμερα, όσο κι αν έχουμε ρομαντικές φιλοδοξίες ότι μπορούμε να γίνουμε όλοι ένα και όσο κι αν δοκιμάζονται τα τοπικά χαρακτηριστικά από μια όλο και αυξανόμενη παγκόσμια ομογενοποίηση. Και ισχύει διότι απλούστατα αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ξετυλίγεται η ανθρώπινη ζωή.
Το έθνος είναι συνεπώς μια ολοζώντανη πραγματικότητα και όχι μια αφηρημένη έννοια ή μια ιδεολογική κατασκευή χτισμένη με όμορφους μύθους. Οπωσδήποτε είναι πολύ εύκολο να αναχθεί το έθνος σε ιδεολογία και να ντυθεί με δεκάδες ψέματα και μύθους – αυτό έχει αποδειχτεί πολλές φορές και με πολύ επώδυνο μάλιστα τρόπο (βλ. π.χ. Φασισμό-Ναζισμό). Το να θεωρούμε, όμως, ότι κάθε εκδήλωση εθνικής συνείδησης είναι υποχρεωτικά και μια τέτοια μορφή ιδεολογικής πλάνης, είναι όχι μόνο αφελές, αλλά και ύπουλο. Γιατί πίσω από αυτή τη θέση κρύβεται τελικά μια άλλη ιδεολογία, πιθανότατα εξίσου σκληροπυρηνική με την υποτιθέμενη εθνικιστική…..
Η διαφωτιστική πεποίθηση και αρχή ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι οδήγησε, όπως είδαμε και στο προηγούμενο σημείωμα, σε μια σταδιακή αδιαφορία για τις έννοιες της ιδιαιτερότητας, της ετερότητας και εν τέλει της εθνικής ταυτότητας. Ο σημερινός επίγονος αυτής της πεποίθησης, η περίφημη «παγκοσμιοποίηση», στοχεύει και πιστεύει απόλυτα σε μια ομοιομορφία και ενότητα του παγκόσμιου πληθυσμού η οποία αγνοεί εξίσου επιδεικτικά κάθε άλλο παράγοντα που μπορεί να δίνει στις συνθήκες ζωής του κάθε τόπου ιδιαίτερο χαρακτήρα.
Είναι σαφές πως όσοι στοιχίζονται με αυτή την άποψη, οδηγούνται και σε μια de facto παραδοχή: ότι οι διαφορές που λέγεται ότι υπάρχουν ανάμεσα στις κατά τόπους πληθυσμιακές ομάδες, δηλαδή οι εθνικές ταυτότητες και ιδιαιτερότητες, δεν είναι πραγματικές και αληθινές, αλλά κατασκευασμένες και φανταστικές. Η ετερότητα και το έθνος θεωρούνται από αυτή την οπτική γωνία όχι ως πραγματικά, ιστορικά γεγονότα και ως πραγματικές ιστορικές κατηγορίες, αλλά ως ιδεολογικά εποικοδομήματα τα οποία επινοούνται και δομούνται από τις επιμέρους ομάδες ανθρώπων με στόχο την κατίσχυση και την κυριαρχία της μιας ομάδας επί της άλλης. Το υλικό με το οποίο χτίζονται αυτά τα φανταστικά οικοδομήματα, σύμφωνα με την παραπάνω θεώρηση, είναι βέβαια το παρελθόν, δηλαδή η ιστορία. Το έθνος, λένε, δεν είναι τίποτα άλλο από μια σειρά άσχετων χαρακτηριστικών τα οποία έχουν ανασυρθεί από το παρελθόν και έχουν τακτοποιηθεί και ταξινομηθεί προσεκτικά, ώστε να σχηματιστεί μια συνεκτική αλλά απατηλή δέσμη «εθνικών» γνωρισμάτων και να αποκρυσταλλωθεί μια ταυτότητα η οποία νομιμοποιείται τελικά λόγω του ιστορικού βάθους που τής αποδίδεται. Το παρόν, με άλλα λόγια, προβάλλεται στο παρελθόν. Η μυθολογία συνεπώς θεωρείται ως το βασικό εργαλείο για τη συγκρότηση και τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης .
Πρόκειται ομολογουμένως για μια γυαλιστερή θεωρία, η οποία προσελκύει κατά καιρούς με την επιστημοφάνειά της πολλούς επίδοξους «απομυθοποιητές». Πίσω από αυτήν, όμως, κρύβεται μια τερατώδης αφέλεια στενά δεμένη με μια ύπουλα κρυμμένη παρερμηνεία της έννοιας του έθνους. Όσοι παρουσιάζουν την εθνική ετερότητα ως μια ιδεολογική και μόνο κατασκευή που δεν έχει πραγματικό αντίκρυσμα, δεν έχουν να πουν τίποτα απολύτως για τις πραγματικές και διαφορετικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι διαφορετικές ομάδες ανθρώπων. Οι διαφορές των λαών στη γλώσσα, στη θρησκεία, στα ήθη και στα έθιμα, στις παραδόσεις και ευρύτερα στον πολιτισμό, παρακάμπτονται με μια καταπληκτική αφέλεια και ελαφρότητα ως παράγοντες που δε διαμορφώνουν υποχρεωτικά συλλογικές εθνικές ταυτότητες και συνειδήσεις. Εδώ βέβαια φτάνουμε στα όρια ακόμα και της κοινής λογικής. Γιατί μένουμε πραγματικά αμήχανοι και άφωνοι με την ανοησία εκείνου που ισχυρίζεται π.χ. ότι η εθνική συνείδηση ενός Έλληνα, ενός Τούρκου, ενός Γάλλου και ενός Αλγερινού δε διαμορφώνονται από τη γλώσσα, τη θρησκεία, τις παραδόσεις, και από τις άλλες παραμέτρους της καθημερινής πραγματικής ζωής τους, αλλά από μια εθνική ιδεολογία και μια ολόκληρη μυθολογία η οποία τους έχει επιβληθεί άνωθεν και της οποίας είναι απλώς ενεργούμενα και φερέφωνα! Πόσο πιο απόκοσμη, αφελής και πρόχειρη μπορεί να είναι μια προσέγγιση των ιστορικών φαινομένων του έθνους και της ετερότητας από αυτή την πλήρη αδιαφορία για τις πραγματικές συνθήκες και τους αντικειμενικούς παράγοντες που τα διαμορφώνουν; Προφανώς καμία από αυτές που διαθέτουν τον στοιχειώδη αυτοσεβασμό……
Αλλά η αφέλεια και η αθωότητα αυτής της θεωρίας έχουν μάλλον και τα όριά τους. Γιατί πίσω από την παντελή άρνηση όλων αυτών των «απομυθοποιητών» να αντικρύσουν τους πραγματικούς και αδιαμφισβήτητους παράγοντες της ζωής που γεννούν αναγκαστικά τις διάφορες εθνικές ομάδες, ταυτότητες και συνειδήσεις, κρύβεται μια μεθοδολογική κουτοπονηριά: η αυθαίρετη και εσκεμμένη συσχέτιση όλων των εθνικών συνειδήσεων με τις θεωρητικές ανησυχίες περί έθνους και τις εθνικιστικές ιδεολογίες που φούντωσαν στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Είναι αλήθεια ότι ειδικά στη Γερμανία πολλοί ρομαντικοί στοχαστές και ιδεαλιστές φιλόσοφοι με χαρακτηριστική περίπτωση τον Herder, προσπάθησαν να θεμελιώσουν θεωρητικά τις έννοιες του έθνους, της ετερότητας και της ιδιαίτερης τοπικής ταυτότητας, σε μια αντίδρασή τους προς τα καθολικά, πανανθρώπινα και γι’ αυτό το λόγο άκαμπτα σχήματα που είχε θελήσει να επιβάλει ο Διαφωτισμός. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, ο εθνισμός πήρε μια πραγματικά ιδεολογική διάσταση και αποτέλεσε όντως μια προσπάθεια κατασκευής εθνικών ταυτοτήτων μέσα από τη χρήση πολλές φορές ετερόκλιτων ή αβάσιμων ιστορικών τεκμηρίων.
Το να υποστηρίξουμε, όμως, ότι οι εθνικές συνειδήσεις που διαμορφώθηκαν σε καθένα από τα νεοπαγή ευρωπαϊκά εθνικά κράτη του 19ου αιώνα (όπως και η Ελλάδα), προήλθαν από μια ιδεολογική – θεωρητική δραστηριότητα περί έθνους παρόμοια με την γερμανική ή (ακόμα χειρότερα) από την καλλιέργεια και την επιβολή μιας εθνικής μυθολογίας, και ότι αντίθετα δεν είχαν την προέλευσή τους στις ιδιαίτερες και ξεχωριστές πολιτισμικές συνιστώσες της καθημερινής ζωής των ευρωπαϊκών λαών, είναι μια άποψη εντελώς αυθαίρετη και αντιεπιστημονική και – το κυριότερο – βαθιά ανιστόρητη. Κι όμως, αυτό πράττουν όσοι συχνά-πυκνά μας βομβαρδίζουν με πύρινους λόγους για τους εθνικούς μύθους και τα ψέματα εξαιτίας των οποίων, όπως λένε, νομίζουμε ότι διαφέρουμε από τους άλλους: αντιμετωπίζουν την εθνική συνείδησή μας αποκλειστικά σαν το αποτέλεσμα μιας ακραίας ιδεολογικής χειραγώγησης και παραπλάνησης που μας επιβάλλεται δήθεν από το εκπαιδευτικό σύστημα και το κράτος. Κανείς βέβαια από όλους αυτούς τους ηρωικούς «αποδομιστές» της δήθεν σκληροπυρηνικής εθνικής ιδεολογίας δεν υπολόγισε ότι πιθανότατα νιώθουμε πως διαφέρουμε π.χ. από τους Τούρκους όχι επειδή μας το είπε κάποιος στο σχολείο, αλλά απλούστατα και πρώτα απ’ όλα επειδή ζούμε σε άλλες συνθήκες, έχουμε άλλη ιστορία και άλλο πολιτισμό από αυτούς. Αν γίνει, όμως, αυτό θα καταρρεύσει αυτόματα όλη η αντεθνική θεωρία….
Η ιστορία μάς διδάσκει ότι η εθνική ετερότητα υπήρχε σε κάθε εποχή, ακόμα και όταν δεν ήταν απόλυτα συνειδητή, και ότι είναι συνεπώς μια πραγματική ιστορική κατηγορία. Πάντοτε οι άνθρωποι χωρίζονταν σε επιμέρους ομάδες και κοινότητες, μεγαλύτερες ή μικρότερες, και διαμόρφωναν μέσα σε αυτές συγκεκριμένες τοπικές ή και ευρύτερες συνειδήσεις. Αυτό ισχύει φυσικά και σήμερα, όσο κι αν έχουμε ρομαντικές φιλοδοξίες ότι μπορούμε να γίνουμε όλοι ένα και όσο κι αν δοκιμάζονται τα τοπικά χαρακτηριστικά από μια όλο και αυξανόμενη παγκόσμια ομογενοποίηση. Και ισχύει διότι απλούστατα αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ξετυλίγεται η ανθρώπινη ζωή.
Το έθνος είναι συνεπώς μια ολοζώντανη πραγματικότητα και όχι μια αφηρημένη έννοια ή μια ιδεολογική κατασκευή χτισμένη με όμορφους μύθους. Οπωσδήποτε είναι πολύ εύκολο να αναχθεί το έθνος σε ιδεολογία και να ντυθεί με δεκάδες ψέματα και μύθους – αυτό έχει αποδειχτεί πολλές φορές και με πολύ επώδυνο μάλιστα τρόπο (βλ. π.χ. Φασισμό-Ναζισμό). Το να θεωρούμε, όμως, ότι κάθε εκδήλωση εθνικής συνείδησης είναι υποχρεωτικά και μια τέτοια μορφή ιδεολογικής πλάνης, είναι όχι μόνο αφελές, αλλά και ύπουλο. Γιατί πίσω από αυτή τη θέση κρύβεται τελικά μια άλλη ιδεολογία, πιθανότατα εξίσου σκληροπυρηνική με την υποτιθέμενη εθνικιστική…..
No comments:
Post a Comment